Jinoyatlarni ochish usullari. Bertilyonaj, fototasvir, barmoq izlari va genetik identifikatsiya
Ilmiy-texnik rivojlanish davridan oldin, jinoyatchining fosh etilishi va keyinchalik sudlanganligi toʻgʻrisida dalillar toʻplash anʼanaviy usullar yordamida amalga oshirilgan. Jabrlanuvchi, guvohlar va gumonlanuvchining koʻrsatuvlariga katta ahamiyat berilgan. Aybni tan olish ayblov dalili sifatida yuqori baholangan, shuning uchun aybni tan olishga alohida eʼtibor berilgan.
Voqea joyini oʻrganish va dalillarni tekshirish politsiya tomonidan yuzaki amalga oshirilgan.
Politsiyaning muammolaridan biri, ilgari huquqbuzarlik uchun javobgarlikka tortilgan shaxslarni roʻyxatga olish edi. XIX asrda mahbuslarni suratga olish keng tarqaldi. Shubhali shaxslarning identifikatsiyasi antropometrik koʻrsatkichlarni oʻlchash va qayd etish usuli boʻlgan bertilyonaj bilan toʻldirildi.
Barmoq izlari identifikatsiyasi nafaqat qoʻlga olinganlarni barmoq izi namunalarini olish, balki voqea joyida gumonlanuvchining boʻlganligi yohud boʻlmaganligi toʻgʻrisidagi dalillarga ega boʻlish imkonini berdi. Xuan Vuchetich (Argentina) birinchilardan boʻlib kriminalistik maqsadlarda inson qoʻllarining kapillyar chiziqlaridan foydalana boshlagan. 1891-yil sentyabr oyida bu antropolog barmoq izlari uchun oʻn barmoqli tasnif tizimini ishlab chiqdi.
Bengaliyada politsiya boshligʻi boʻlib ishlagan ingliz Edvard Genrining karta koʻrsatkichlarini barmoq izlari bilan roʻyxatdan oʻtkazish tizimi butun dunyo boʻylab tarqaldi.
Kompyuterdan oldingi davrda har qanday barmoq izlarini aniqlash tizimidan foydalanish birmuncha qiyinchiliklarni yuzaga keltirardi. Jinoyat ishi boʻyicha oʻtayotgan shaxsning barmoq izi kartasini voqea joyidan topilgan barmoq izi namunalari bilan vizual tarzda solishtirish talab qilingan. Bugungi kunda jinoyatchilikka qarshi kurashish maqsadida Yevropa Ittifoqi va boshqa baʼzi mamlakatlarga viza olgan fuqarolarning barmoq izlari toʻplangan milliy va xalqaro maʼlumotlar banklari yaratilmoqda. Belorussiyada, poytaxt metrosidagi teraktni tergov qilish chogʻida, mamlakatning barcha katta yoshli erkaklaridan barmoq izlari olingan.
Agar shaxsning avval barmoq izlari olingan va bazaga kiritilgan boʻlsa, kompyuter tizimlari uni darhol aniqlash imkoniga ega.
Jinoyatchi qoʻlqop kiygan holda “toza” ishlashga urinsa, jinoyatni barmoq izlari orqali ochish chegaralanadi. Bunday hollarda DNKni aniqlash usuli qoʻl keladi. U Buyuk Britaniyalik Alek Jeffris tomonidan ixtiro qilingan va 1980-yillarning oxiridan keng tarqalgan. Usul biologik mikro zarrachalar maʼlum bir shaxsga tegishli ekanligini yuqori aniqlikda aniqlashga imkon beradi.
Koʻpincha namuna sifatida sochlar, tupurik va qon tomchilari olinadi, baʼzi hollarda jinoyatchi bilan kurash paytida terining parchalari jabrlanuvchining tirnoqlari ostiga yopishib qolishi mumkin.
Genetika tekshiruvi tergovga yordam beradi, hatto mikro zarrachalar voqea joyida gumonlanuvchi tomonidan emas, balki uning qarindoshi tomonidan qoldirilgan boʻlsa ham. Bunday hollarda genom yoʻnalishi boʻyicha takrorlanuvchi ketma-ketlik birmuncha farq qiladi. Dastlabki gumon qilinayotgan shaxsning qarindoshlarining jinoyatga aloqadorligini tekshirish qoladi.
Rasm:
Bertilyon tizimi boʻyicha oʻlchovlarni oʻtkazish. 1895-yil nemis nashridagi rasmdan.
Politsiya departamenti ofitseri Baffalo barmoq izlarini solishtirmoqda. 1973-y.
Har qanday, hatto nostandart namunalar ham, yaʼni mixlar, sochlar, teri zarralari, qon tomchilari, sigaret qoldiqlari, saqich va boshqalar DNKni tahlil qilishga yarashi mumkin.
©️ «Всемирная история полиции». Москва: Издательство «Э», 2017.
